Pięć tysięcy lat Historii

Wstęp: Jestem wielką fanką muzeów, więc i w naszej egipskiej podróży nie mogło ich zabraknąć. A już zacząć pobyt od Muzeum Egipskiego – to jest prawdziwa gratka! Otwarto je 110 lat temu, i jak całe centrum Kairu wydaje się mieć lata świetności za sobą. Jednocześnie jest wymownym symbolem narodowej dumy, w którym wręcz oddycha się nostalgią. Popękana podłoga, przykurzone drewniane gabloty zabezpieczone lichymi kłódkami, skąpe opisy, przestarzałe grafiki. Stłoczone w bezładzie setki tysięcy artefaktów-od kawałków ceramiki, przez biżuterię, półki uginające się od starożytnych trumien, po najcenniejsze skarby grobu Tutanchamona. Wszystko tak znajome, widziane na tylu reprodukcjach, w tylu muzeach całego świata – a jednak to prawie religijne doznanie, zobaczyć te skarby w swoim egipskim domu… Na drugim krańcu technologicznego spektrum jest Narodowe Muzeum Cywilizacji Egipskiej – spory, nowoczesny gmach, o w sumie nieco skąpej- choć uporządkowanej, przekrojowej i dobrze opisanej wystawie opisującej etnograficzno-kulturowe dzieje Egiptu od prehistorii po XX wiek. Największa atrakcja tego muzeum to kilkanaście mumii wielu władców okresu Nowego Państwa - przewiezionych tu kilka lat temu z Muzeum Egipskiego w widowiskowej paradzie. Teraz leżą spokojnie w czarnych salach, ich zasuszone oblicza wyglądają jak wyrzeźbione z hebanu – niemniej, nie przestają fascynować... Rację ma tu Zahi Hawass, prominentny egipski archeolog: „Mumie apelują do naszej wyobraźni i serc. Kryją w sobie tajemnicę – w końcu niegdyś były żyjącymi, kochającymi ludźmi jak my.” [w:Sekrety rodzinne Tutanchamona, Z. Hawass, NG 9/2010].

Cel: Najważniejsze Muzea Kairu - Muzeum Egipskie i Narodowe Muzeum Cywilizacji Egipskiej.

Materiały i metody:*Bilety wstępu: Muzeum Egipskie - 200 EGP; Narodowe Muzeum Cywilizacji Egipskiej (National Museum of Egyptian Civilization -NMEC) – 240 EGP. Ogólnie muzea te są czynne od 9.00 do 17.00, przy czym NMEC w piątki, jak się szczęśliwie dla nas złożyło, jest dodatkowo otwieranie od 18.00 do 21.00.

Przebieg: Jeszcze jeden plus rozpoczęcia przygody z Egiptem od muzeów to możliwość poznania, odświeżenia lub uporządkowania wiedzy na temat historii cywilizacji, która przez niesłabnącą egiptomanię i upór szkolnej podstawy programowej wydaje się tak nam bliska i znajoma.
Cywilizacja Starożytnego Egiptu ewoluowała z rolniczych kultur zamieszkujących dolinę Nilu już 5 tysięcy lat przed naszą erą, choć jej opis tradycyjnie zaczyna się od panowania (zebranych dużo później przez zhellenizowanego kapłana Manetona) dynastii. Przypisywanie królów do poszczególnych dynastii było jednak arbitralne, i do dziś stanowi przedmiot sporów badaczy… Dzieje tej cywilizacji fascynowały następujące po nich kultury już w czasach przez nas uważanych za starożytne, zaś prawdziwy boom nastąpił po wyprawach napoleońskich. W zasadzie cała wielka, zapoczątkowana w XIX wieku dziedzina wiedzy jaką jest egiptologia, była przedsięwzięciem kolonialnym, a dziś wielu prominentnych badaczy to cudzoziemcy.

„Każda chronologia czy historia starożytnego Egiptu odzwierciedla zachodnią wrażliwość: rodziny powstają i upadają, ponumerowane dynastie przychodzą i odchodzą, Państwa następują po sobie w porządku od Starego, przez Średnie, do Nowego. Ale ta prosta linia dziejów sugeruje inne wartości – postęp, poprawę, rozwój – które dla starożytnych prawdopodobnie niewiele znaczyły. Zaciemniają prawdziwą potęgę ich wyobraźni, tworzącą raczej wizję stanu trwania, (…), a nie wznoszącą się trajektorię.”
Peter Hessler, Pogrzebana. Życie, śmierć i rewolucja w Egipcie

Niemniej, ta kategoryzacja pomaga nam się rozeznać w tych ogromnych przedziałach czasu składających się na historię Starożytnego Egiptu, która zaczyna się od zjednoczenia regionu delty Nilu - Egiptu Dolnego i doliny Nilu - Egiptu Górnego ok. 3000 r. p.n.e. Kolejne 2 tysiące lat wypełniały następujące po sobie warianty zorganizowanych tworów państwowych, przedzielone okresami dezintegracji („okresy przejściowe”). Ostatnie tysiąclecie przed naszą erą uważa się za okres schyłkowy, gdy dominację przejęły ludy asyryjskie, potem Persowie, dalej Aleksander Wielki i wpływy helleńskie, aż po utworzenie tu prowincji Starożytnego Rzymu.

Poniżej starałam się w możliwe najbardziej zjadliwej formie podsumować chronologię Starożytnego Egiptu (zakresy czasowe bardzo ogólnikowe) – bo hasła te wracają jak bumerang w przewodnikach, muzealnych opisach i tablicach kolejnych stanowisk archeologicznych:

Okres predynastyczny i protodynastyczny
Ok. 5500–ok. 3000 p.n.e. | 1500 lat | Ostatnie lata - Dynastia 0
Pierwszy okres oddziela od drugiego wynalezienie pisma. Ze strzępek archeologicznego zapisu egiptolodzy wyłaniają tajemniczą dynastię 0 - władców o animistycznych imionach jak Skorpion i Ślimak, którzy faktycznie zjednoczyli Egipt.

Okres wczesnodynastyczny lub tynicki
Ok. 3000–ok. 2700 p.n.e. | 300 lat | Dynastie I-II
Założono stolicę w Memfis, na styku Górnego i Dolnego Egiptu i pierwszą nekropolię w Sakkarze. Już w tym okresie panujący faraonowie uchodzili za bogów, a akt ich koronacji był też aktem deifikacji. Pojawia się również posada wezyra – najwyższego urzędnika na dworze faraona, oraz administracyjny podział na nomy. Jest to okres w którym kształtują się formy życia społecznego i politycznego obowiązujące przez kolejne tysiąclecia.

Stare Państwo
Ok. 2650 –ok. 2150 p.n.e. | 500 lat | Dynastie III-VI
Pierwszy okres świetności, który „politycznie” jest płynną kontynuacją poprzedniego, jednak odznaczają go monumentalne przedsięwzięcia architektoniczne – które same w sobie katalizowały zmiany w egipskim społeczeństwie. Za III dynastii powstaje schodkowa piramida w Sakkarze, za IV - piramidy w Gizie. W panteonie na czoło wysuwa się kult boga słońca Re. Z czasem nowobudowane piramidy „maleją” a na znaczeniu zyskują świątynie. Słabnie też centralna władza faraona, na znaczeniu zyskują kapłani i gubernatorowie prowincji (nomarchowie) – tworząc nową klasę zachłannej, prowincjonalnej elity. Wkrótce po śmierci Pepiego II, którego 90-letnie panowanie przyniosło stagnację bardziej niż stabilizację, państwo pogrążyło się w chaosie.

Pierwszy Okres Przejściowy
ok. 2150–ok. 2020 p.n.e.) | 70 lat | Dynastie VII-XI
Okres anarchii i rywalizacji o wpływy, gdzie równolegle różne dynastie rządziły różnymi częściami Egiptu. Wszystkie piramidy zostały splądrowane, w wielu regionach kraju głodowano, szerzyła się przemoc – co przyczyniło się do rozkwitu tzw. literatury pesymistycznej i kultu boga umarłych Ozyrysa.

Średnie Państwo
ok. 2020–ok. 1800 p.n.e | 220 lat | Dynastie XI-XIII
Mentuhotep II ponownie zjednoczył Górny i Dolny Egipt. Rządził w rodzinnych Tebach (dzisiejszy Luxor), propagując kult Amona - boga wiatru, urodzaju i płodności, którego udało się utożsamić z Re i koniec końców zachować jako taką ciągłość z wierzeniami Starego Państwa. Kolejna, XII dynastia została założona przez wezyra poprzednich faraonów, i czasy jej panowania uznawane są za epokę klasyczną starożytnego Egiptu. Umacniania jest władza centralna, kraj rozwija się ekonomicznie, kwitnie wymiana handlowa i kulturowa z innymi obszarami, rozwija się literatura. Używany wtedy język trwale zadomowił się w obrzędach religijnych, a i życie duchowe przeżyło pewną „demokratyzację” – rozbudowane obyczaje i wierzenia dotyczące życia pozagrobowego zaczęły spływać do niższych warstw społeczeństwa.

Drugi Okres Przejściowy
ok. 1800 – o. 1550 p.n.e | 250 lat | Dynastie XIII-XVII
Historia lubi się powtarzać – za czasów XIII dynastii nad wielkim Egiptem znowu zbierają się czarne chmury, choć rozpad jest bardziej stopniowy i rozłożony w czasie, niż w pierwszym okresie przejściowym. Brutalnie walczy się jednak o władzę, a kolejni uzurpatorzy nie grzeją długo miejsca na tronie. Kraj toczony wewnętrznymi intrygami traci sporo zdobyczy terytorialnych. Wpływy przejmuje niejednorodna grupa semickich i huryckich Azjatów – Hyksosi, którzy wprowadzają do Egiptu konia i rydwany. Dopiero ich wygnanie (Hyksosów, nie rydwanów) zapoczątkuje kolejną wielką epokę Starożytnego Egiptu.

Nowe Państwo
ok. 1550–1070 p.n.e | niecałe 500 lat | Dynastie XVIII – XX
Początek Nowego Państwa to panowanie XVIII dynastii, z której pochodzą najbardziej znani w popularnej kulturze władcy egipscy – królowa Hatszepsut, Ehnaton i jego żona Nefretete, Tutanchamon. Początek tego okresu to bezprecedensowa ekspansja terytorialna, rozbudowana dyplomacja (obejmująca m.in. strategiczne śluby faraonów z księżniczkami wrogich potęg), ogólny dobrobyt i spokój w państwie nad Nilem. Kres kładzie temu religijna rewolucja Echnatona, która nie tylko wprowadza monoteistyczny kult słonecznej tarczy – boga Atona, ale również ustanawia faraona jedynym pośrednikiem między bogiem a ludźmi. Napotkało to olbrzymi opór ze strony kapłanów i zwykłych ludzi przywiązanych do kultu starych bogów, którym idea zmonopolizowania przez monarchę relacji z bogiem całkowicie nie przypadła do gustu. Dlatego też po jego śmierci szybko starano się wymazać nieszczęsny epizod z kart historii. Niestety, osłabione wewnętrznie państwo straciło również na znaczeniu międzynarodowym i utraciło wpływy w zdobytych prowincjach. Stabilizacja i pomyślność wróciły za czasów długiego panowania innego, słynnego faraona – Ramzesa II z XIX dynastii, ale już po śmierci Ramzesa III sytuacja pogarsza się, a jak doszło do Ramzesa IX – wewnętrzna niestabilność przeradza się w…

Trzeci Okres Przejściowy
ok. 1085–665 p.n.e. | ponad 400 lat | Dynastie XXI-XXIV
W niepewnych czasach zwykle północ oddala się od południa. Arcykapłani Amona rządzą Górnym Egiptem, faraoni kolejnych dynastii – Dolnym. Po religijnym zamieszaniu Echnatona, który chciał monopolizować dostęp do boga – wahadło wychyla się w drugą stronę, i pozycja kapłanów i wyroczni (którzy przekazują wolę Amona bezpośrednio do ludu) jest silna jak nigdy. W Dolnym Egipcie pojawiają się libijskie dynastie, w Górnym do władzy dochodzą Nubijczycy z królestwa Kusz.

Okres Późny
ok. 665–332 p.n.e. | ponad 300 lat | Dynastie XXV-XXXI
Nubijska dynastia (XXV) w końcu przejmuje władzę nad całym krajem, ale dopiero założyciele kolejnej zapewnili ekonomiczną pomyślność i artystyczny renesans który określa się czasem "złotą jesienią" starożytnego Egiptu. Potem przychodzą jednak wojenki z Babilonem, dalej z Persami - którzy to przejmowali władzę, to ją tracili, jednak przez dłuższy czas utrzymywali zwyczaje i tradycje Egiptu. Gdy zmieniono kurs – Egipcjanie buntowali się, i ostatecznie lata 404 - 343 p.n.e. to ostatni okres w historii starożytnego Egiptu w którym jest on rządzony przez władców pochodzenia miejscowego (kolejny miejscowy władca pojawi się dopiero w XX wieku n.e.!).

Epoka grecko-rzymska
ok. 332 p.n.e. – 395 n.e. | ponad 700 lat
Ostatnie karty starożytnej historii Egiptu to panowanie Greków i Rzymian. W 332 p.n.e. do Egiptu wkracza Aleksander Macedoński, jakiś czas później panowanie przejmuje dynastia Ptolemeuszy – i ze swoje nowej stolicy w Aleksandrii rządzi krajem nad Nilem przez trzy stulecia. Aleksandria staje się jednym z najważniejszych miast helleńskiego świata, jednocześnie Egipt przez długi czas zachowuje sporo swoich starożytnych tradycji. Jednak I w. p.n.e. to już czas mocno schyłkowy, ostatnia próba odzyskania jako takiej niepodległości to słynne intrygi ostatniej, ptolemejskiej władczyni i ikony popkultury – Kleopatry VII. Od swojej sprawnej polityki zagranicznej, historycznych romansów po tragiczną, prawdopodobnie samobójczą śmierć – nie przestaje fascynować. W 30 r.n.e. Egipt przechodzi pod panowanie Rzymu, i po raz pierwszy nie jest istotnym ośrodkiem lecz peryferiami wielkiego imperium. Niemniej, prowincja ta była dość kluczowa – jako dostarczyciel 1/3 potrzebnego stolicy zboża, miejsce wydobycia cennych minerałów i ulokowania kluczowych portów dla handlu z Indiami.

Zdjęcia (42)

Komentarze (3)